...11 TmE TaYFaSi...
GAZZALI
GAZZÂLÎ’NİN HAYATI VE YAPITLARI*
Yrd.Doç.Dr. Hasan Aydın
OMÜ Sinop Eğitim Fakültesi
Hüccet el-İslâm, Zeyn ed-Dîn, el-İmâm, Ebû Hâmid gibi künyelerle anılan Gazzâlî’nin gerçek adı, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed’dir1ve Bağdat’ta Selçuklu idaresinin kurulmasında üç yıl sonra, anılan sorunların yaşandığı ortamda, 1058 yılında doğmuştur. Doğduğu yer, kuzey doğu İran’da bugünkü Meşhed’in yanındaki Tûs kasabasıdır.2 Bu nedenle kimi zaman doğduğu kasabaya nispetle et-Tûsî künyesiyle de anılmaktadır. O fıkıhta Şâfi´î mezhebine mensuptur bu yüzden isminin sonuna bazen eş-Şâfi´î künyesi de eklenir. Onun en yaygın olarak kullanılan künyesi Ebû Hâmid, yani ‘Hâmid’in Babası’ olsa da, tarihçiler onun oğlunun bulunduğundan söz etmezler; sadece kızlarının olduğu aktarılan bilgiler arasındadır.3 O, Ebû Hâmid künyesinin yanında en yaygın olarak ‘Gazalî’ ya da ‘Gazzâlî’ olarak bilinir. Gazzâlî’yi benimseyenlere göre, bu ad baba mesleği olan ‘gazzâl’, yani iplik eğirmekten türetilmiştir. Diğerini, yani Gazâlî’yi benimseyenlere göre ise, Tûs civarında ‘Gazâl’ adlı köye nispeti ifade etmektedir ve bu onun doğduğu köye işaret etmektedir.4
Gazzâlî’nin ailesiyle ilgili fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Bilinen sadece bilgin ve sufi alan Ahmed el-Gazzâlî adında bir erkek ve birkaç tane kız kardeşinin bulunduğudur. Buna, bir de, Tûs kasabasının bilginlerinden birisi olan ve 1043 tarihinde vefat eden Ebû Hâmid el-Gazzâlî diye anılan büyük bir amcası ya da dayısının bulunduğu bilgisini eklemek gerekmektedir.5 Gazzâlî, erken yaşlarda babasını yitirmiş ve öksüz yetişmiştir. Aktarılan bilgilere göre, babası onu ve kardeşi Ahmed el-Gazzâlî’yi ölmeden önce sufi bir dostuna biraz parayla emanet etmiştir.6 Çocukları yetiştirmek için bırakılan para bittiğinde, sufi dost onları, parasız eğitim verilen medreseye yerleştirmiştir. Gazzâlî’nin çocukluğunun ilk yıllarında sufi eğilimli bir ortamda bulunması, onun ilk çocukluk deneyimlerinde güçlü bir etki bırakmış, onu derinden etkilemiştir. Onun daha sonra sözünü edeceğimiz şüphe krizi, ardından yaşadığı bunalım ve bu bunalımın fizyolojik yansımaları; ve daha sonra Gazzâlî’nin, yaklaşık 11 yıl inziva hayatı sürmesi ve tasavvufa yönelmesi sufilikle yoğrulmuş erken dönem yaşantılarının su üstüne çıkmasının doğurduğu sonuçları ifade etmektedir.
Onun eğitiminin ilk aşaması konusunda, kesin kayıtlar bulunmamakla birlikte, muhtemelen o, İslam eğitim geleneği uyarınca, ‘Kur’an, hadis, tefsîr, fıkıh’ gibi alanlarda belli bir eğitim almış olmalıdır.7 Onun, bu döneme ilişkin olarak, Tûs’ta Ahmed er-Rezkânî’den fıkıh dersleri aldığını biliyoruz.8 O, bundan sonra, Cürcan’da bulunan Ebû Nasr el-İsmâ‘ilî’nin yanına gitmiş, bütün fıkıh eserlerini şerhleri ve haşiyeleriyle birlikte öğreninceye değin, onun yanında kalmıştır.9 Curcan’dan Tûs’a dönerken yaşadığı ilginç bir olay, onun öğrenme anlayışında köklü bir değişime neden olmuştur. Olay, kuşkulu bir rivayet olmakla birlikte oldukça şöhretlidir ve Gazzâlî’nin yaşadığı dönemin ezberci eğitim anlayışını yansıtmaktadır. Olay özetle şöyledir:
Gazzâlî, Curcan’dan dönerken, birlikte hareket ettiği kervanın yolunu eşkıyalar keser, kervanda ne varsa alırlar; Gazzâlî’nin doğal olarak malı mülkü bulunmamakta, sadece ders esnasında tuttuğu notları içine doldurduğu bir çantası bulunmaktadır. Eşkıyalar, o çantayı da alırlar; o, eşkıyaların reisine giderek, çantada maddî değeri bulunan bir şey olmadığı, sadece birtakım ders notların bulunduğunu söyleyerek, onu geri ister. Eşkıyaların reisi ona şöyle der: “Öğrendiğini nasıl iddia ediyorsun ki, ders notların elinden alınınca bildiklerinden de oluyorsun.” 10
Gazzâlî, bu olaydan sonra, notlardaki bilgileri ezberlemek için, üç yılını harcar ve bundan böyle elde ettiği tüm bilgileri ezberlemeye yönelir. Onun, Tûs ve Cürcan’da aldığı temel eğitimini artırmak için, 1077 yılında Nişabur’a gittiği kaydedilir. 11Nişabur’daki Nizâmiye Medresesinde, o zaman, ünlü Eş‘arî kelâm bilgini İmâm el-Haremeyn el-Cüveynî bulunmaktadır. Cüveynî bilgin bir aileden geliyordu; çünkü babası Rukn el-İslâm lakabıyla anılan, ünlü bir bilgindi.12Gazzâlî, Cüveynî ile birlikte, kelâm bilimine yönelmiş; bu konuda, öğretmeninin katkılarıyla büyük bir ilerleme kaydetmiştir. O, anlaşıldığı kadarıyla, öğretmeni Cüveynî’ye çok şey borçludur; çünkü İslam filozoflarını reddederken kullandığı argümanların büyük bir bölümünü ondan öğrenmiştir.13 Öte yandan, öğretmeninin son yıllarında, ‘ben öncekilerin (selef) söylediklerine aykırı her ne söylemiş isem hepsinden döndüm, okuma-yazma bilmeyenlerin (ümmîlerin) inancına, Nişabur’lu yaşlı kadınların itikadına bağlı olarak ölüyorum’14 sözleri de, onun kelâm bilimine ilişkin yargılarını önemli ölçüde etkilediği anlaşılmaktadır. Bu arada, Gazzâlî’nin Nişabur’da el-Farmadî diye bilen birisinden de dersler aldığını kaydetmeliyiz. el-Farmadî ünlü mutasavvıf Kuşeyrî’ye öğrencilik yapmış, tasavvufa eğilimli birisiydi.15 Bu olgu, Ġazzâlî’nin çocukluğundan gelen sufi eğiliminin, Nişabur’daki eğitim yıllarında da sürdüğünü göstermekte; onun tasavvufî bilgisinin kaynaklarını görmemize katkı sağlamaktadır.
O, 1085 yılında, öğretmeni Cüveynî ölünceye değin, Nişabur’da kalmış ve öğretmeninin son zamanlarında eğitim öğretime yardım etmiştir. Onun bu sıralarda, el-Menfül fî Usûl adlı eserini yazdığı kaydedilmektedir.16 Gazzâlî’nin Cüveynî’nin ölümünden sonra, başkasından ders almadığı kaydedilir. Öğretmeni vefat edince, Nişabur’dan ayrılan Gazzâlî, ordu karargahının bulunduğu ‘el-Asker’ denilen yere gitmiş, orada vezir Nizâm el-Mülk ile karşılaşmıştır.17 Gazzâlî, o sıralarda yaklaşık 27 yaşlarındadır ve bilgisi ve maharetiyle vezir tarafından hürmetle karşılanmıştır. O, Bağdat Nizâmiye Medresesine müderris olarak atanıncaya değin, Nizâm el-Mülk’ün yanında kalmış; düzenlenen tartışmalara ve münazaralara katılmıştır.18 Nihayet 1091 de, yani 33 yaşlarında, Bâtınîlikle ideolojik anlamda mücadele etmek ve halkı onlardan korumak için kurulan Bağdat Nizâmiye Medresesine müderris olarak atanmıştır.19 Böylelikle o, öğretmeni Cüveynî’nin yaptığı görevi üstlenmiştir.
Onun siyasal erki arkasına alıp, medreseye müderris olarak atandığında, Bağdat’a girişini, bir çağdaşı, ‘şehre girerken, onun üzerindeki elbiselerle bineği 500 dinarı buluyordu’ 20sözleriyle anlatır. Bu sözler, Gazzâlî’nin öksüz olarak, yokluklar içerisinde yetiştiği olgusuyla birlikte düşünüldüğünde, belli bir anlam bulmaktadır. O, Bağdat Nizâmiye Medresesinde, 300 öğrenciye ders vermeye başlayınca,21 ünü kısa zamanda yayılmıştır. Kuşkusuz bu olguda, siyasilerden gördüğü teveccüh, halka dönük vaazları, münazaralardaki başarıları, fetvaları ve kendisine Hanbelî bilginlerce yöneltilen eleştirilerin, polemiklerinin, keskin zekası ve engin bilgisinin büyük bir rolü olmuştur. Bunlara bir de, o zamana değin güçlü bir eleştiriyle karşılaşmamış İslam filozofları ile etkin bir propaganda yürüten Bâtınîleri köklü bir eleştiriye tâbi tutmasını da eklemek gerekmektedir.
O, Bağdat Nizâmiye Medresesinde ders vermeye başladıktan bir yıl gibi kısa bir zaman sonra, yani 1092’de, onun en büyük koruyucusu Nizâm el-Mülk bir Bâtinî fedaisince, suikastla öldürülmüştür. Bir ay gibi bir süre sonra da, kimi rivayetlere göre, aynı grup, Melik Şah’ı zehirleyerek hayatına son vermiştir.22 Bu olaylar üzerine, Selçuklu devleti ciddi bir taht kavgasına sahne olmuş ve Gazzâlî, bu taht kavgaları sırasında, kendisini siyasal çekişmelerin içinde bulmuştur. Melik Şah’ın ölümü üzerine, eşi Terken Hâtun, beş yaşındaki Mahmud’u, veliahd Berk Yaruk yerine sultan yapmak isteyince, Gazzâlî, siyasal güdülerle, yaşının küçüklüğü nedeniyle, Mahmud’un sultan olamayacağını ilişkin bir fetva vermiş; Terken Hâtun da, aksi yönde fetva çıkartmıştır.23 Terken Hâtun, oğlunun sultanlığını ilan ettikten sonra, Abbasî halifesi el-Muktedir bi Emrillah’tan hutbeyi kendi adına okutmasını istemiştir. el-Muktedir bunu kabul etmeyince, Terken Hâtun’un ısrarı, işleri krize sokmuş; bunun üzerine Gazzâlî, Terken Hâtun’a elçi olarak gönderilmiş ve onu ikna etmiştir.24 Onun siyasal olaylarla ne denli ilintili olduğunu gösteren bir diğer olayda, 1094’te el- Muhtazhirî’nin sultanlık yemin töreninde hazır bulunması25 ve onun isteğiyle el-Muhtazhirî diye de bilinen, Fedâ’ih el-Bâtiniyye adlı eserini kaleme almasıdır.26 Onun siyasal olaylarla içice olan hayatı, devrinin bilginlerinin dilinde önemli bir eleştiri malzemesi olmuş; bu durum, Gazzâlî’yi de etkilemiş olmalı ki, o hem daha sonra sözünü edeceğimiz şüphe krizine ve bir müddet sonra da bunalıma girmiş hem de İhyâ’ Ulûm ed-Dîn, Eyyühâ el-Veled, Hulâsa et-Tasânîf gibi eserlerinde, bilginlerin siyasal olaylardan uzak durmasını salık vermiştir.
Gazzâlî’nin Bağdat Nizâmiye Medresesinde baş müderrislik yaptığı yıllar, siyasal olaylarla iç içe olsa da, onun en verimli yıllarıdır. Otobiyografik eseri el-Munkiz’da anlattığına göre, eğitim öğretimden arta kalan zamanı, kendi bilgisini genişletmeye ayıran Gazzâlî, iki yıl felsefeyi incelemiş,27 yaklaşık 1094’lü yıllarda önce filozofların görüşlerini özetleyen Makâsıd el-Felâsife’yi, ardından da onların görüşlerinin eleştirisini içeren Tehâfüt el-Felâsife’yi yazmıştır.28 Onun kelâma ilişkin olan, el-İktisâd fi el-İ‘tikâd adlı eseri de aynı yılların ürünüdür ve Tehâfüt el-Felâsife’den sonra kaleme alınmıştır. Çünkü İktisâd’da yer yer Tehâfüt’e göndermeler yapmaktadır.29 Tehâfüt’te vaat ettiği Mi‘yâr el-İlm adlı eseri,30 büyük bir olasılıkla, 1095-1096 yıllarının ürünüdür. Mi‘yâr el-İlm’de, Mîzân el-Amel’i yazmayı düşündüğünü söylediğine göre,31 Mîzân el-Amel ondan sonra kaleme alınmıştır. Yine, Bâtinîlikle ilgili yazdığı, Hüccet el-Hakk da, bu dönemin ürünüdür.32
Gazzâlî’nin büyük bir olasılıkla 1091’li yıllardan itibaren felsefeyi incelemeye ve filozofları eleştirmeye yönelirken, felsefe ve mantıkla yakın temasa geçmesi, onu bir şüphe krizine itmiştir. el-Munkiz’in ilk sayfaları bu krizi anlatmaktadır. Ancak oradaki anlatım, daha sonra da irdeleyeceğimiz gibi, çok ussal ve sistematik bir tarzda ifade edildiği ve Gazzâlî’nin amaçlarına hizmet eder bir görünümde sunulduğu için yapıntısal bir durumu ifade ediyor izlenimi doğurur. Gazzâlî’nin hayatının bir döneminde bir kriz yaşadığı kabul edilebilir; ancak bunun el-Munkiz’da dillendirildiği biçimde olduğu konusunda kuşku duyulabilir. Kuşkusuz onun yaşadığını söylediği krizde, az önce sözünü ettiğimiz siyasi ortamın kırılganlığı, kendisine yöneltilen eleştiriler, kuşkucu mizacı ve erken dönem yaşantılarının etkisiyle beliren tasavvufî eğilimlerinin de güçlü bir rolü olduğu söylenebilir. W. Montgomery Watt, Gazzâlî’nin yaşadığını ifade ettiği krizi, özde olası ama şematik açıdan ifade edilişini kuşkulu bulur ve yaşanan krizin felsefe ile ilk temas ettiği yıllarda olmuş olabileceğini söyler. Nitekim W. Montgomery Watt, hem el-Munkiz hem de şüphe kriziyle ilgili şu değerlendirmeyi yapar:
“…Dalâletten Kurtarıcı adlı yapıtın, otobiyografik olduğu halde, tam manasıyla bir otobiyografi olduğu söylenemez. Bilhassa o, olayların tam bir kronolojik kaydı olarak kabul edilemez… Gazâlî…gerçeği arayanları kelâmcılar, Bâtıniler, filozoflar ve sufiler olmak üzere dört gruba ayrılmış olarak kabul ettiğini söyler ve kendisi için gerçeğe ulaşmak amacıyla her grubun görüşlerini iyice tetkik etmeye başlar. Bu edebî bir hayal, onun ulaştığı sonuçlarla ilgili şematik bir anlatış için uygun bir taslak olmalıdır. Şüphecilik devresinin, Gazâlî’nin kelâm çalışmalarının ilk safhasında vuku bulması ihtimal dışı görünüyor. Gazâlî’nin tanımladığı gibi, şüphecilik nöbetinin, biraz felsefe tetkikiyle mutlaka öne alınmış olması kesin gözüküyor. Gazâlî’nin nispeten erken bir dönemde tasavvufla temas haline gelmiş olduğu da açıktır. Bu bakımdan, el-Munkiz adlı yapıtın planı kronolojik olarak değil, şematik olarak kabul edilmelidir. Bununla beraber, Gazâlî’nin kendisinin ifade ettiği gibi, hakiki bir tecrübeye sahip olduğundan şüphe etmek için bir sebep yoktur. Şüphenin Gazâlî’nin ömründe erken geldiğini söyleyemeyiz. Pekala o, yaklaşık olarak Gazâlî’nin 1091’de Bağdat’a hareket zamanı olmuş olabilir; zira Gazâlî’nin yoğun felsefe çalışmasıyla meşgul olmasının bundan hemen sonra olduğunu biliyoruz. Tecrübesinin, Gazâlî’yi bilgisinin bütün kısımlarını yeniden tam bir değerlendirmeye sevketmesi de muhtemeldir.”33
Gazzâlî’nin, anılan şüphe krizinin dışında el-Munòiê’da dile getirdiği diğer bir olgu da, onun eğitim-öğretim faaliyetini yürütürken yaşadığı bunalımdır. Bu bunalım, yaşlılık ve ölüm korkusunun doğurduğu bir bunalım gibi görünür. Ancak kimi ipuçları, bunun ardında yatan önemli nedenlerden birisinin, verdiği derslerle kafasındaki tasavvufa eğilimli yapının çeliştiğini, bu çelişkinin onu çok etkilediğini düşündürmektedir. Gazzâlî bu bunalımı 1095’li yıllarda yaşar34 ve bunalım sonrası görevinden ayrılır ve tasavvufî bir yaşam içerisine girer. Bu kararı, nasıl ve niçin aldığını kendi sözlerinden dinleyelim:
“Eğitim ile ilgili niyetimi düşündüm. Gördüm ki Tanrı rızası için değil, makam ve şöhret endişesiyle hareket etmişim. Bu durum karşısında uçurumun kenarında bulunduğuma, eğer durumumu düzeltmezsem ateşe yuvarlanacağıma kanaat getirdim. Bir gün Bağdat’tan çıkmaya ve bu durumu terk etmeye karar veriyor, ertesi gün bu kararı bozuyordum; sabahleyin ahirete meyil ve arzu beliriyor akşamüzeri dünya arzuları onun üzerine saldırıyor ve onu dağıtıyordu. Dünya arzuları zincirleriyle beni makama ve mevkiye doğru çekiyor, iman çağrıcısı ise, göç zamanı gelmiştir, ömründen çok az kaldı, önünde uzun yolculuk var, elde ettiğin bütün eylem ve bilgi bir riya ve gösterişti; ahirete şimdi hazırlanmazsan ne zaman hazırlanırsın, dünyevi alakalarını şimdi kesmezsen ne zaman kesersin, diye sesleniyordu. Bunun üzerine, içimdeki arzu yayılıyor kaçmak ve firar etmek isteği yerleşiyordu. Sonra şeytan geliyor ve bu geçici bir haldir, ona uymaktan sakın, zira o, çabuk kaybolur; ona uyar ve bu yüksek makamı, kimsenin bozamayacağı düzenli hayatı ve düşmanların hücumlarından kurtulup sükunet bulmuş işi bırakırsan, bir gün nefsin arzu eder de, dönüş kolay olmaz, diyordu. Altı ay kadar bir zaman dünya arzularının çekiciliği ile ahiret düşünceleri arasında kararsız kaldım. Bu son ayda, durum seçimli olmaktan çıkmış zorunlu bir hale gelmişti. Zira Tanrı, dilimi eğitim-öğretim yapamayacak denli kilitlemişti. Kendimi bir gün olsun, gelen öğrencilerin hatırı için ders vermeye zorluyor; fakat dilim, bir kelime söylemiyor, buna güç yetiremiyordum. Dilimdeki bu tutukluk sonra kalbimde bir hüzün doğurdu. Bunun etkisiyle hazım kuvveti kalmadı, yemek ve içmek iştahım kesildi. Bedensel kuvvetlerim zayıf düşmüştü. Nihayet doktorlar ilaçtan ümitlerin kestiler ve bu kalbe ilişmiş olan bir haldir, buradan mizaca sirayet etmiştir; kalbe ilişmiş olan hüzün gitmedikçe, ilaçla tedavisine imkan yoktur, dediler.” 35
Gazzâlî, yaşadığı bu hal nedeniyle, 1095 yılında, kendi deyişiyle mal ve mülkü reddederek, Bağdat’tan ayrılmıştır.36 O, Bağdat’tan ayrılırken sufiliğin en doğru yol olduğuna karar vermiş bulunmaktadır. Söylediklerine bakılırsa, İhyâ’ Ulûm ed-Dîn adlı eserini bu anılan olaydan sonra kaleme almaya başlamıştır.37 Eser ansiklopedik nitelikte olduğu için yazımı oldukça uzum sürmüş olmalıdır. Faysal et-Tefrika, Cevâhir el-Kur’ân, Maksad el-Esnâ, el-Erba’în fî Usûl ed-Dîn, Mi‘râc es-Sâlikîn, Eyyuhâ el-Veled, el-Hikme fî Mahlûkât, Mişkât el-Envâr, Ravda et-Tâlibîn Umde es-Sâlikîn, er-Risâle el-Ledünniyye, Kimyâ’ es-Sa‘âde, Me‘âric el-Kuds, Hulâsa et-Tasânîf, Mednûn el-Kebîr, Mednûn es-Sâğîr, Mîzân el-Amel gibi eserlerin38 ne zaman yazıldıkları tam olarak bilinmese de tasavvufî döneminin ürünüdürler ve büyük bir olasılıkla 1095’deki bunalımdan sonra kaleme alınmışlardır.
Gazzâlî’nin Bağdat’tan ayrılma isteğini Bâtinî terörü korkusuna bağlayanlar da olmuştur.39 Çünkü o, Bâtinîliğe açıkça cephe almış; bu konularda Hüccet el-Hakk, Mufassal el-Hilâf, Fedâ’ih el-Bâtiniyye, el-Kıstâs el-Müstakîm gibi eleştirel eserler kaleme almıştır. Ayrıca Bâtinîler, daha önce de söz ettiğimiz gibi, Nizâm el-Mülk ve Melik Şah’ı öldürmüşlerdir. Onun eleştirel tutumu, doğal olarak onu, Bâtinîlerin hedefi haline getirmiştir. Bunun dışında, Bağdat’tan ayrılış nedenini, Selçuklu sultanı Berk Yaruk’la iyi ilişkilerinin olmamasına bağlayanlar da vardır.40 Gazzâlî’nin kendi ifadesine bakılırsa, ayrılış nedeni, içsel bunalımlarıdır ve bu bunalımlar, daha çok öznel dinî endişelerinden kaynaklanmaktadır. Ancak bu endişelerde, ölüm vaktinin yaklaştığı düşüncesi önemli yer tutmaktadır. 41
O, halifenin ve arkadaşlarının, Şam’da kalma kararında olduğunu öğrenmelerinden sakınarak, hac için Mekke’ye gitme kararında olduğunu söyleyerek Bağdat’tan ayrılmıştır.42 Bağdat’tan Şam’a geçmiş; Dımeşk camiinde inzivaya çekilip, orada iki yıl kalmıştır.43 1096’nın sonlarına doğru, oradan Kudüs’e geçmiş, orada da Sahra adlı makama çekilip uzlet hayatı sürmüştür.44 Bu sırada, yani 1096 yılının sonlarında, Risâle el-Kudsiyye adlı eseri kaleme almıştır.45 1096 yılının sonunda hac için, muhtemelen, İskenderiye üzerinden Hicaz’a geçen Gazzâlî, oradan tekrar Şam’a dönmüştür; en sonunda, Bağdat’a gelmiş; oradan Hamedan’a ve Tûs’a, yani doğduğu yere ulaşmıştır.46 O, Kitâb ed-Durc’u Hamedan’da yazdığını kaydetmektedir.47 Böylece Gazzâlî’nin, Bağdat’tan ayrılıp geri dönene değin, uzlette geçirdiği süre, yaklaşık 11 yılı bulmuştur.
Onun, uzletten çıkma nedeni, Fahr el-Mülk’ün isteği üzerine, öğrencilik yaptığı Nişabur Nizâmiye Medresesinde yeniden eğitim-öğretim faaliyetine dönme çağrısı ve dostlarının ısrarlarıdır.48 Fakat Gazzâlî, hem uzletten çıkışını hem de eğitim-öğretim faaliyetine tekrar dönüşünü gerekçelendirmeyi deneyerek, kendisine yeni bir misyon çizmeye çalışır. Büyük bir olasılıkla, bu, terk ettiği şeye geri dönmesini meşrulaştırma ve kendisine yöneltilebilecek eleştirileri engellemeye dönüktür. O, bu meşrulaştırma işini, toplumsal yozlaşmaya baş vurarak yapmayı dener ve zamanının fetret zamanı olduğunun altını çizer.49 Bu toplumsal eleştiriye, erdemli insanların, Tanrı’nın bu yüzyılın başında, dinini ihya edecek bir müceddit göndereceği düşüncesi ve buna işaret eden rüyaları da eklenince50 Gazzâlî, mücedditin kendisi olduğu zannına kapılarak işe koyulur. Böylece, uzletten ayrılıp eğitim-öğretim hayatına geri döner; ancak Gazzâlî, yeni misyonuna bağlı olarak, verdiği eğitimin öncekinden farklı olduğunu da vurgulamayı ihmal etmez. Bu bağlamda o şöyle der:
“Fakat şimdi makam ve rütbeyi terk ettiren bilgiye davet ediyorum. Şimdiki niyet, amaç ve arzum budur. Tanrı bu halimi bilir. Ben nefsimi ve diğerlerini ıslah etmek istiyorum; amacıma erişir mi, yoksa mahrum mu kalırım bilmem; fakat ben, kesin (yakîn) ve içsel aydınlanmaya (müşâhede) dayalı bir imanla bir halin değişmesinin, bir işi yapma gücünün, ancak Tanrı sayesinde olabileceğine inanıyorum. Ben hareket etmedim, O beni hareket ettirdi, ben bir şey yapmadım, O bana yaptırdı.” 51
Gazzâlî’nin 1106’da başladığı, Nişabur Nizâmiye Medresesindeki görevi, 1109’da biter; çünkü onu oraya davet eden Fahr el-Mülk, bir Bâtinî suikastıyla, kısa süre sonra öldürülür. Gazzâlî de doğduğu yer olan Tûs’a döner; evinin yanı başına, bilgi öğrenmek isteyenler için bir tekke kurar ve orada ihya misyonunu sürdürür.52 Bu arada, bir süre sonra vezir olan, Nizâm el-Mülk’ün oğlu, Ziyâ el-Mülk, 1110 yılında Gazzâlî’yi, Bağdat Nizâmiye Medresesine eğitim-öğretime dönmesi için çağırır. Gazzâlî bir mektupla görevden affını ister ve teklifi nazikçe reddeder.53
O, Nizâmiye Medresesinden ayrıldıktın sonra, geri kalan ömrünü, öğrendiklerini paylaşmaya, eksik hissettiği hadis alanındaki bilgisini54 artırmaya ve yazmaya ayırır. Onun hayatının sonlarına doğru, Sahîh-i Buharî’yi ezberlemeye ve Sünen-i Ebû Dâvud’u incelemeye çalışması,55 çalışkanlığının önemli belgeleridir. O anılan süreçte, 1108’de el-Munkiz, 1109’da el-Mustasfâ,56 1110’da da Minhâc el-Âbidîn adlı eserleri kaleme alır.57 Onun kaleme aldığı son eser, 1111 yılında, ölümünden kısa bir süre önce bitirdiği İlcâm el-Avâmm an İlm el-Kelâm adlı yapıttır.58 Gazzâlî, 18 Aralık 1111’de ardında geniş bir kitap koleksiyonu bırakarak, genç sayılabilecek bir yaşta, 55 yaşında hayata gözlerini yummuştur. Memleketi Tûs’ta ünlü İranlı şair Firdevsî’nin yakınına gömülen Gazzâlî’nin son anlarını, kardeşi Ahmed el-Gazzâlî şöyle anlatır:
“Pazartesi günün sabah vakti olunca, kardeşim Ebû Hâmid, abdest alıp namaz kıldı. Sonra kefeninin getirilmesini istedi; onu aldı, öptü ve alnı üzerine koyarak, ‘mülk sahibinin huzuruna çıkmak başım ve gözüm üstüne’ dedi. Sonra ayaklarını uzattı, kıbleye döndü ve şafak sökmeden vefat etti.”
